सैनिक हो तुमच्यासाठी…

युद्धस्य कथा रम्या…युद्धाविषयी काहीही लिहायचं झालं की आपल्याकडं त्याची सुरुवात अशी करायची प्रथा आहे. पण रम्यपणाशिवायही अनेक पैलू युद्धकथांच्या मागे असतात जिकडं सहसा आपलं लक्ष जात नाही.

साधारणत: दोन-तीन महिन्यांपूर्वी म्हणजे लॉकडाऊन अगदी ताजं असताना माझ्या हातात एक वेगळ्याच विषयावरचं पुस्तक आलं. कॅनडाच्या एका इतिहासाच्या प्राध्यापकांनी लिहिलेलं हे पुस्तक डासांबद्दल होतं. या पुस्तकात लेखकानं डासांनी जगाच्या इतिहासात कसं आपलं योगदान(!) दिलं याबद्दल लिहिलेलं होतं. या पुस्तकातून प्रचंड असा माहितीचा खजिनाच माझ्या हाती लागला. पण या लेखाचा विषय डास हा नसून दुसऱ्या महायुद्धातला एक फारसा ज्ञात नसलेला पैलू आहे.

पर्ल हार्बरवर जपानने हवाईहल्ला केला आणि अमेरिका दुसऱ्या महायुद्धात ओढली गेली. पर्ल हार्बरमुळं झालेल्या अपमानाचा सूड उगवणे हे जणू अमेरिकीचे राष्ट्रीय ध्येय बनले. कोणत्याही राष्ट्राचा युद्धात उतरण्यासाठीचा पहिला टप्पा म्हणजे सैनिकभरती. दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात सगळ्याच राष्ट्रांनी जी सैनिकभरती केली त्यात १००% काटेकोरपणा मुळीच नव्हता. सैनिकांची गरज एवढी प्रचंड होती की ज्यांचं डोकं ताळ्यावर आहे आणि हातीपायी धडधाकट आहेत अशा सगळ्यांना जुजबी प्रशिक्षणानंतर गणवेश चढवून आणि हातात बंदूक देऊन रणभूमीवर पिटाळण्यात आलं.

अमेरिकेचं उदाहरण द्यायचं झालं तर १९४० सालच्या आसपास सैनिक म्हणून भरतीसाठी येणाऱ्या उमेदवारांपैकी ५०% शारीरिक आणि आणि बौद्धिक कमतरतेमुळे अपात्र ठरत. अमेरिकेने युद्धात उतरण्याचा निर्णय घेतला व जपान,जर्मनी आणि इटली तिघांच्याही विरुद्ध आघाडी उघडण्याचा निर्धार केला. आता यासाठी सैनिकबळ मोठ्या प्रमाणावर लागणार होते मग सैनिक भरतीच्या पात्रतेचे निकष थोडे शिथिल करून मोठ्या संख्येने ‘रंगरूट’ भरती करून घेतले जाऊ लागले. या सगळ्या सैनिकांचे शिक्षण जेमतेमच झालेले होते आणि यातल्या अनेकांना आपलं गाव आणि आसपासचा भाग सोडला तर बाकी जगाची माहिती शब्दश: शून्य होती.
अमेरिकन युद्धखात्यातल्या एका मानसोपचार तज्ञाच्या मते या सैनिकांचे सरासरी बौद्धिक वय हे १३ ते १४ वर्षे होते. (मानसोपचार तज्ज्ञाचे हे मत अमेरिकेच्या महायुद्धविषयक माहिती देणाऱ्या सरकारी वेबसाईटवर नोंदवलेलं आहे हे विशेष)

आता या नव्याने भरती झालेल्या ‘सर्वगुणसंपन्न’ पोरसवदा सैनिकांना शहाणं करून सोडण्याची मोठीच जबाबदारी लष्करावर येऊन पडली. हत्यारं चालवणं आणि इतर युद्ध प्रशिक्षण कसं द्यावं हे लष्कराला माहीत होतं पण थोडक्या वेळात या सैनिकांचं ‘चरित्र’ कसं सुधारावं आणि यांना नैतिकता,लष्करी शिस्त कशी शिकवावी याचा मोठाच पेच निर्माण झाला. मग यासाठी अमेरिकेच्या युद्धखात्यातर्फे US Army Air Force First Motion Picture या विभागाची निर्मिती करण्यात आली.

या विभागाचे मुख्य काम सैनिकांसाठी छोट्या छोट्या फिल्म्स तयार करणे हे होते जेणेकरून यातून त्यांचे प्रबोधन होईल आणि अनेक गोष्टींची माहिती त्यांना या माध्यमातून करून देता येईल. या विभागातल्या लोकांनी मग आपलं डोकं चालवून एक आराखडा तयार केला आणि यातून Private SNAFU या पात्राची निर्मिती करण्यात आली. Private म्हणजे शिपाईगडी आणि SNAFU चा अर्थ होता Situation Normal All Fouled Up ! (यातल्या Fouled च्या ऐवजी योग्य तो ‘F’ जोडण्याचं कसब आपण आपल्या अंगी बाणवलेलं आहेच !).

SNAFU हा मनमौजी शिपाईगडी हे मुख्य पात्र, त्याच्या करामती आणि त्यातून त्याच्यावर ओढवणारे प्रसंग असा या फिल्म्सचा विषय असे.चार ते पाच मिनिटांच्या या कार्टून फिल्म्स सैनिकी सिनेमागृहात सिनेमाच्या अगोदर दाखवण्यात येत. या फिल्म्स तुफान विनोदी पण जरा जास्तच ‘मोकळ्याढाकळ्या’ आहेत बहुदा याच कारणामुळं त्या सामान्य जनतेला दाखवायला त्याकाळात सरकारची बंदी होती. कारण यामुळं आपल्या सैनिकांबद्दल जनतेच्या मनात ज्या भावना असत त्यालाच धक्का बसला असता.

कोणी कितीही आणि काहीही म्हटलं तरी सैन्य,युद्ध हे विषय पुरुषी आहेतच, इथं शिवराळपणा आणि अर्वाच्यता आहे आणि राहीलंच. मग ते सैन्य कोणतेही असो आणि देशभक्तीने कितीही भरलेले असो. आपल्याला इंग्रजी सिनेमातून अमेरिकन किंवा ब्रिटिश सैनिकांची जी विलक्षण साहसी आणि बिलंदर अशी जी प्रतिमा नेहमी दाखवण्यात येते ते बरोब्बर त्याच्या विरुद्ध असत. आधीच शिक्षण कमी त्यात अंगावर गणवेश आणि खांद्याला बंदूक यांचा माणसावर विपरीत परिणामच जास्त होतो. युरोपमधले मुलुख जिंकून पुढं जात असताना तिथल्या शहरात पोचल्यावर विजयाचा उत्सव थोडा ‘जास्तच’ झाल्याने धुंद होणे, वेश्यांच्या वस्तीत धुमाकुळ घालून कायद्याचा प्रश्न निर्माण करणे, प्रेमाच्या
(आणि मद्याच्या) धुंदीत आपल्याकडची माहिती कुठल्यातरी वेश्येपुढे उघड करणे, पत्रांतून आणि फोनवरून आपला ठावठिकाणा आणि फौजेची हालचाल आपल्या ‘प्रिय पात्रांना’ कळवणे अशा अनेक प्रसंगांना या फिल्म्समधून स्पर्श केला गेलेला आहे. या शिवाय रोजच्या व्यवहारातल्या अनेक शिस्तीच्या गोष्टी यातून शिकवण्याचा प्रयत्न केला गेला. मलेरियापासून बचाव होण्यासाठी मच्छरदाणी लावून झोपणे, कॅमोफ्लाज, आपल्या हत्यारांची काळजी कशी घ्यावी असे अनेक विषय यातून समजावण्याचा प्रयत्न केला गेला.

आपल्याकडं सरकारी आणि त्यात परत शैक्षणिक म्हटलं की त्यासाठी कमीत कमी खर्चात कोण काम करेल त्याला प्राधान्य दिलं जातं, त्यामुळं तयार झालेल्या गोष्टींचा दर्जा म्हणजे क्या कहने… युद्धकाळात वेगळा सैनिकी फिल्म्सचा विभाग तयार करून फिल्म्सवर एवढा खर्च करणे हे आपल्या विचाराला मान्यच होणारं नाही. पण अमेरिकन युद्ध विभागाला अशा फिल्म्सची गरज मान्य झाली आणि त्यासाठी पैसा खर्च करण्याची तयारीही त्यांनी दाखवली.

या फिल्म तयार करण्यात सगळ्यात मोठा वाटा होता हॉलिवूडचा प्रख्यात दिग्दर्शक Frank Capra चा. युद्ध घोषित झालं आणि Frank Capra ताबडतोब सैन्यात अधिकारी म्हणून भरती झाला त्याला लगेचच मेजरचा हुद्दा देण्यात आला आणि त्याच्यासाठी काम पण तयारच होतं ते म्हणजे U.S. Army Air Force First Motion Picture Unit चा अध्यक्षही. मुख्य म्हणजे दर्जात कोणतीही गडबड न करता या फिल्मची निर्मिती सुरुवातीला काही काळ डिस्नेच्या स्टुडिओमध्ये आणि नंतर वॉर्नर ब्रदरच्या स्टुडिओत केलेली होती. या पात्रासाठी आवाज दिलेला होता Mel Blanc नं. Mel Blanc आपल्याला बघून माहीत नसला तरी त्यानं जिवंत केलेले Bugs Bunny आणि Daffy Duck आपल्याला माहीत असतात. भारतात आजही मुलांसाठी ज्या प्रकारच्या animated फिल्म तयार होतात त्यांच्याशी या फिल्म्सची तुलना केली तरी ७०-८० वर्षांपूर्वीच्या या फिल्म दर्जाच्या दृष्टीने जास्त चांगल्या वाटतात.

आता या फिल्म्स सामान्य जनतेसाठी उपलब्ध आहेत, दुसऱ्या महायुद्धाबद्दल अनेक फिल्म्स, डॉक्युमेंट्रीज आहेत. पण या सगळ्याहून युद्धखात्याने तयार केलेल्या या फिल्म सत्याच्या किंवा वस्तुस्थितीच्या अधिक जवळ जाणाऱ्या आहेत. त्याकाळच्या अमेरिकन सैनिकांचं जे चित्रण आपण सिनेमातून बघतो त्याहून ते किती वेगळे असत हे आपल्याला यातून दिसतं. ‘अमेरिकन वॉर हिरोज’ ची दुसरी बाजू या फिल्म्स आपल्याला दाखवतात.

यशोधन जोशी